दिवाळीत आनंदाबरोबर सुरक्षितताही जपा ! नॅशनल बर्न्स सेंटरचा नागरिकांना सावधतेचा सल्ला
गणपतीची अनेक रूपे
गणेशोत्सवानिमित्त अनोख्या प्रकारचा उत्साह, उर्जा आणि चैतन्य सर्वांमध्ये उफाळून आले आहे. देश-विदेशात आनंद कल्लोळ उठला आहे. महाराष्ट्र आणि भारतातच नव्हे, तर देश विदेशातही गणपतीच्या मूर्ती असून त्यांची तेथील परंपरेनुसार पूजाअर्चा केली जाते. म्हणजेच गणपतीचे महत्त्व आणि भक्तिभाव सगळीकडे सारखाच आहे. अश्या गजाननाच्या अनंत रूपांची आपण माहिती करून घेऊ या.
गणपतीच्या विविध रूपांमध्ये त्यांच्या प्रत्येक प्रांतानुसार आणि देशानुसार पूजाअर्चा केली जाते. त्यांच्या कथांचा वेगवेगळा इतिहास आहे. प्रत्येक ठिकाणी गणपतीचे रूप त्या त्या स्थानिक परंपरांच्या अनुरूप बदलते, पण गणपतीचे महत्त्व आणि भक्तिभाव सगळीकडे सारखाच आहे. गणपती आपली संकटे, अडथळे दूर करणारा विघ्नहर्ता आहे. तो चौदा विद्या आणि चौसष्ट कलांचा अधिपती आहे. ज्ञान, समृद्धी, आणि शांतीचे प्रतीक आहे. त्यामुळेच गणपतीची पूजा आणि उपासना विविध ठिकाणी, भारतभर आणि भारताबाहेर अनेक देश-विदेशात उत्साहाने आणि भक्तिभावाने केली जाते.
गणपतीला गणेश, विनायक, मोरया, गजमुख आणि गजानन अशा विविध नावांनीही ओळखले जाते. गणपती हिंदू धर्मातील एक महत्त्वाचा देव आहे. त्यांची पूजा संपूर्ण भारतभर केली जाते; विशेषतः महाराष्ट्रात. गणपतीचे प्रत्येक रूप आकर्षक आहे. त्यांचे प्रत्येक रूप वैशिष्टयपूर्ण कथा सांगते.
१. बाल गणेश : बाल गणेश हे गणपतीचे बालरूप आहे, ज्यामध्ये त्यांना लहान मुलाच्या रूपात दर्शवले जाते. बालगणेश, निरागसता, आनंदी, खेळकरपणा आणि ज्ञानाचे प्रतीक मानले जाते. बाल गणेशाचे चित्रण साधारणतः त्यांना खेळताना, मोदक खाताना किंवा माता पार्वती समवेत दर्शवले जाते.
२. सिद्धी विनायक : सिद्धी विनायक हे गणपतीचे असे रूप आहे, जे भक्तांच्या सर्व इच्छा पूर्ण करते असा भक्तांचा दृढविश्वास आहे. 'सिद्धी' म्हणजेच सिद्धीप्राप्ती आणि ‘विनायक' म्हणजे नेता. सिद्धी विनायकाचे भक्त विशेषतः महाराष्ट्रातील सिद्धीविनायक मंदिरामध्ये पूजा करतात. या रूपात, गणपतींना सिद्धी आणि रिद्धी या दोन पत्नींसह दाखवले जाते.
३. विघ्नहर्ता गणेश : विघ्नहर्ता म्हणजे संकट, अडथळे दूर करणारा. गणपतीचे हे रूप विशेषतः त्यांच्या भक्तांसाठी सर्व विघ्न, अडथळे दूर करणारे आहे. प्रत्येक शुभकार्याच्या आरंभी गणपतीची पूजा केली जाते, जेणेकरून सर्व कामे अडथळ्याशिवाय पार पडावीत. या रूपात, गणपतीला त्यांच्या चार हातांसह दाखवले जाते, ज्यांच्यात विविध आयुधे असून तो भक्तांना आशीर्वाद देत आहे.
४. गजानन : गजानन हे गणपतीचे एक रूप आहे ज्यामध्ये त्यांना हत्तीचे मुख आहे. ‘गज' म्हणजे हत्ती आणि ‘आनन' म्हणजे मुख. गजाननाचे रूप हे शक्ती आणि बुद्धीचे प्रतीक आहे. हत्तीला प्राचीन काळापासून शक्ती, दीर्घायू आणि बुद्धीचे प्रतीक मानले जाते, त्यामुळे गजाननाचे हे रूप अत्यंत पूजनीय आहे.
५. एकदंत गणेश : एकदंत हे गणपतीचे असे रूप आहे ; ज्यात गणेशाचा फक्त एक दंत (दात) आहे. एक कथा सांगते की परशुरामाने गणपतींना युद्धात आव्हान दिले होते आणि त्यात गणपतीने एक दंत गमावला. एकदंत गणपती बुद्धीचे, धैर्याचे आणि क्षमतेचे प्रतीक आहे.
६. मोरेश्वर गणेश : मोरेश्वर हे महाराष्ट्रातील मोरगाव येथे असलेल्या अष्टविनायकांपैकी एक आहे. या रूपात गणपतीला मोरावर बसलेले दाखवले जाते. मोरेश्वर गणपती ज्ञान, समृद्धी, आणि शांतीचे प्रतीक आहे.
७. महागणपती : महागणपती हे गणपतीचे एक उग्र रूप आहे. ज्यांना विशेषतः तांत्रिक साधनेमध्ये पूजले जाते. हे रूप अत्यंत शक्तिशाली आहे आणि याच्या पूजेने सर्व प्रकारचे विघ्न आणि संकटे दूर होतात असे मानले जाते.
८. उच्छिष्ट गणपती : उच्छिष्ट गणपती हे गणेशाचे एक तांत्रिक रूप आहे, ज्याला विशेषतः गुप्त पूजेत आणि साधनेत पूजले जाते. उच्छिष्ट गणपती ही तंत्रशास्त्रातील एक विशेष महत्त्वाची देवता आहे, ज्यांच्या उपासनेने भोग आणि मोक्ष या दोन्हीची प्राप्ती होते.
९ . लक्ष्मी गणपती : लक्ष्मी गणपती या गणपतीच्या दोन्ही बाजूंना लक्ष्मी देवीचा आशीर्वाद असल्याचे दर्शाविले जाते . हे रूप भक्तांसाठी समृद्धी, संपत्ती आणि धन प्राप्तीचे प्रतीक आहे.
गणपतीच्या या विविध रूपांमध्ये प्रत्येक रूपाची स्वतःची एक कथा आणि महत्व आहे. त्यांच्या प्रत्येक रूपाचे वेगळे उपासनेचे मार्ग आणि विधी आहेत, ज्यामुळे भक्तांना त्यांच्या इच्छेनुसार आणि गरजेनुसार पूजन करता येते. गणपतीच्या या विविध रूपांची उपासना करून भक्त त्यांच्या जीवनातील अडचणी आणि संकटांपासून मुक्त होतात आणि ते ज्ञान, समृद्धी आणि शांती प्राप्त करतात.
गणपतीची ही विविध रूपे भारतातील अनेक राज्यांमध्ये आणि काही इतर परदेशांमध्येही आढळतात. प्रत्येक राज्यात गणपतीच्या उपासनेची परंपरागत पद्धत वेगवेगळी असते आणि त्यांची विविध रूपे त्या त्या प्रदेशाच्या सांस्कृतिक आणि धार्मिक परंपरेनुसार बदलतात. महाराष्ट्र हे गणपती पूजेचे मुख्य केंद्र मानले जाते. गणपतीची विविध रूपे आणि मंदिरे महाराष्ट्रभर प्रसिद्ध आहेत. पुण्यातील दगडूशेठ हलवाई गणपती आणि मुंबईतील सिद्धीविनायक मंदिर ही अत्यंत प्रसिद्ध आहेत. तसेच अष्टविनायक यात्रा, जी महाराष्ट्रातील आठ प्रमुख गणपती मंदिरांना समर्पित आहे, ती गणेश भक्तांसाठी अत्यंत महत्त्वाची आहे. मोरगावच्या मोरेश्वर गणपतीपासून सुरू होणारी ही यात्रा विविध गणपतीच्या रूपांना समर्पित आहे.
तमिळनाडूमध्ये गणपतीची पूजा विशेषतः त्यांच्या ‘पिल्लैयार' या रूपात केली जाते. तिथे ‘उच्छिष्ट गणपती' ची पूजा गुप्त साधना आणि तांत्रिक अनुष्ठानांसाठी केली जाते. चेन्नईमध्ये गणेश चतुर्थी मोठ्या उत्साहाने साजरी केली जाते आणि प्रत्येक घरामध्ये गणपतीची स्थापना केली जाते.
कर्नाटक राज्यात गणपतीचे महत्त्व असलेली बरीच मंदिरे आहेत. उडुपी गणपती आणि गोकर्ण गणपती ही त्यापैकी काही प्रसिद्ध मंदिरे आहेत. येथे गणेश उत्सव दरवर्षी मोठ्या प्रमाणावर साजरा केला जातो, तिथे गणपतीच्या विविध रूपांची स्थापना केली जाते. त्यांना अभिषेक करून विशेष पूजा केली जाते.
गोव्यात गणेशाची पूजा महाराष्ट्रासारखीच उत्साहाने साजरी केली जाते. श्री सिद्धिविनायक मंदिर आणि मंगेशी मंदिर येथे गणपतीची विशेष पूजा केली जाते. येथे गणेश चतुर्थीला संपूर्ण गाव गणपतीच्या मूर्तींची स्थापना करतो आणि मोठ्या आनंदात गणेशोत्सव साजरा होतो.
उत्तर भारतातील उत्तर प्रदेश, बिहार आणि राजस्थान या भागांमध्ये गणेशाचे ‘विनायक' आणि ‘गजानन' या रूपांमध्ये पूजन होते. येथे गणपतीची प्रतिष्ठापना मुख्यतः सार्वजनिक ठिकाणी केली जाते आणि गणेश चतुर्थी निमित्त भव्य मिरवणुका काढल्या जातात. गणपतीला विशेष प्रसाद अर्पण करून भक्त त्यांच्या इच्छा पूर्ण करण्याची प्रार्थना करतात.
पश्चिम बंगालमध्ये गणेशाची पूजा पारंपरिक बंगाली शैलीत केली जाते. येथे गणेशाला ‘सिध्दी गणेश' आणि ‘गजानन' म्हणून ओळखले जाते. गणपतीच्या रूपात त्यांना बुद्धी आणि समृद्धीचे प्रतीक मानले जाते.
नेपाळमध्ये गणेशाची पूजा प्राचीन काळापासून सुरू आहे. येथे गणपतीला ‘गणेश' किंवा ‘गजमुख' म्हणून ओळखले जाते आणि त्यांची पूजा विशेषतः काठमांडूमध्ये केली जाते. नेपाळी संस्कृतीमध्ये गणेशाचे महत्त्वपूर्ण स्थान आहे, विशेषतः विवाह आणि इतर धार्मिक समारंभांच्या आरंभी गणेश पूजन केले जाते.
थायलंड, कंबोडिया आणि इंडोनेशिया ः थायलंडमध्ये गणेशाला ‘फ्रा फिक्कानेत' म्हणून ओळखले जाते. येथे गणेशाच्या मूर्ती विविध देवतांच्या मंदिरांमध्ये दिसतात. कंबोडिया आणि इंडोनेशियामध्ये देखील गणेशाची पूजा केली जाते, विशेषतः जावा आणि बाली बेटांमध्ये गणपती आहेत. या देशांमध्ये गणेशाला ज्ञान आणि कला यांचे दैवत मानले जाते.
श्रीलंका : श्रीलंकेत गणेशाला ‘पिल्लयार' म्हणून ओळखले जाते. विशेषतः तमिळ समुदायामध्ये गणेशाची मोठ्या भक्तिभावाने पूजा केली जाते. येथे गणेश चतुर्थीला गणेशाच्या विविध रूपांचे दर्शन घ्ोण्यासाठी भक्तांची गर्दी जमते.
जपान : जपानमध्ये गणेशाची पूजा ‘कांगा टेन' या नावाने केली जाते. जपानी बौद्ध धर्मामध्ये गणेशाला बुद्धी, समृद्धी आणि अडथळे दूर करणारी देवता मानले जाते. गणेशाची मूर्ती विशेषतः काही जपानी मंदिरांमध्ये ठेवलेली आढळते.
एकंदरीत पाहता फक्त महाराष्ट्र आणि भारतातच नव्हे तर देश विदेशातही गणपतीच्या मूर्ती असून त्यांची तेथील परंपरेनुसार पूजाअर्चा केली जाते. म्हणजेच गणपतीचे महत्त्व आणि भक्तिभाव सगळीकडे सारखाच आहे.
अशा गणपती बाप्पाचे स्वागत करून,त्याचे आदरातिथ्य करून, पूजन अर्चन करून भक्तगण आनंदी, सुखी, प्रसन्न होतातच आणि गणपती बाप्पा मोरया पुढच्या वर्षी लवकर या.
अशा गजरात त्याचे विसर्जन करताना एका डोळ्यातील आसू आणि दुसऱ्या डोळ्यातील आनंदाश्रू दाटतात. - स्वाती गावडे
