वैशाख शुद्ध प्रतिपदा पौर्णिमा - गौतम बुद्ध जयंती
सिद्धार्थ गौतम बुद्ध यांचा जन्म, त्यांना ज्ञान प्राप्ती आणि त्यांचे महानिर्वाण या तीन घटना एकाच दिवसी घडल्या तो दिवस म्हणजे वैशाख पौर्णिमा हे या पौर्णिमेचे खास वैशिष्ट्य आहे. सिद्धार्थ गौतम ई.सा.पूर्व सहाव्या-पाचव्या शतकात भारतात आले होते, जिथे त्यांनी त्यांच्या आध्यात्मिक चळवळीचा अभ्यास केला. बौद्धधर्मीयांचा असा दावा आहे की, ते पूर्णपणे ज्ञानी होते, बुद्धाचा दर्जा प्राप्त करणारे ते पहिले होते. शतकानुशतके बौद्धधर्मावर अनेक ऋषींचा प्रभाव पडला असला तरी, संपूर्ण धार्मिक व्यवस्था सिद्धार्थ गौतम यांच्या जीवनातून आणि शिकवणीतून निर्माण झाली.
ज्ञानप्राप्तीनंतर ज्ञानदान करीत असतांना या बौद्ध धर्माचा उदय झाला. हा धर्म हा जगातील सर्वात जुन्या आणि सर्वात व्यापक धर्मांपैकी एक राहिला आहे. बौद्ध धर्माने धर्म आणि ज्ञान या दोन्ही बाबी अधिकाधिक लोकांपर्यंत पोहोचवले आणि प्रचलित हिंदू धर्मामध्ये असलेल्या महागड्या विधींऐवजी बौद्धधर्मात आत्मनिरीक्षणावर भरदिला. बुद्धाच्या जीवनकाळात, हिंदू धर्म कर्मकांड आणि पदानुक्रमात व्यस्त होता. सामान्य लोकांना महत्त्वाचे विधी पार पाडणे खूप कठीण होते. सर्वसाधारणपणे भारतीय समाज ब्राह्मणजातीची सेवा करायला प्राधान्य देत होता. बौद्ध धर्म अधिक प्रवाही, कमी जाती-आधारित समाजाला आकर्षित करत तो भारतात उगम पावला आणि पिढ्यान्‌पिढ्या अनेक ऋषींच्या शिकवणी आणि ध्यानातून वाढला.
सिद्धार्थ गौतम बुद्धानंतर या धर्माचा विस्तार करण्याचे श्रेय सम्राट अशोक यांना दिले जाते. सम्राट अशोकाने २६८ ई.सा. पूर्व ते २३२ ई.सा.पूर्व पर्यंत मौर्य साम्राज्यावर राज्य केले. सम्राट अशोक हा मौर्य साम्राज्याचा एक महत्त्वाचा नेता होता. कारण त्याने संपूर्ण साम्राज्यात बौद्ध प्रभाव मोठ्या प्रमाणात वाढवला. तो राज्य करत असताना त्याने बौद्ध धर्म स्वीकारला आणि यामुळे त्याने साम्राज्याच्या प्रशासनात बौद्ध धर्माचा समावेश केला. त्याने प्राण्यांच्या कत्तलीवर बंदी घालणारे कायदे केले, तसेच ते युद्ध विरोधी बनले. मौर्य लोकसंख्येतील गटांनी सम्राट अशोकाला पाठिंबा दिला. महिला, कारागीर आणि व्यापारी या सर्वांनी त्यांना पाठिंबा दिला कारण बौद्ध कायदे त्यांच्यासाठी जातीव्यवस्थेपेक्षा जास्त फायदेशीर होते. म्हणून, अशोकाच्या नेतृत्वाने त्याच्या कारकिर्दीत धार्मिक आणि सामाजिक बदलांवर देखरेख केली.
ख्रिस्तपूर्व तिसऱ्या शतकाच्या सुरुवातीला, भारताच्या उपखंडाचा समावेश असलेला हा प्रदेश असंख्य राज्यांनी बनलेला एक विखुरलेला प्रदेश होता. शतकाच्या मध्यापर्यंत एका शक्तिशाली राजवंशाने त्या सामाजिक-राजकीय रचनेत बदल करण्यास सुरुवात केली. सम्राट अशोकांना त्यांच्या या प्रमुख कामगिरीमुळे अशोक द ग्रेट म्हटले जाते, ज्याचा भारतीय संस्कृती आणि इतिहासाच्या विकासावर कायमचा प्रभाव पडला. अशोक हा भारतीय उपखंडातील बहुसंख्य भाग एकाच शासकाखाली एकत्र करणारा पहिला शासक होता. त्याने आपल्या साम्राज्याचे प्रादेशिक बळकटीकरण आतापर्यंतच्या सर्वात मोठ्या प्रमाणात वाढवले, ते आधुनिक पाकिस्तानपर्यंत पोहोचले. संपूर्ण आशियामध्ये बौद्ध धर्माच्या प्रसारात सम्राट अशोकाचे मोलाचे योगदान होते. धर्माचे एक उत्कट अनुयायी म्हणून, अशोकाने बुद्धांच्या जीवनाशी संबंधित महत्त्वाच्या क्षेत्रांमध्ये तीर्थक्षेत्रे निर्माण केली आणि बौद्ध धर्माचा संदेश पसरवण्यासाठी मिशनरी पाठवले. आपला मुलगा महेंद्र व मुलगी संघमित्रा यांना बौद्ध धर्माचा प्रसार करण्यासाठी परदेशात पाठवले.त्याच्या कारकिर्दीच्या बहुतेक काळात सम्राट अशोक हे ज्ञानी आणि परोपकारी मानले जात होते.
सम्राट अशोकानतंर बौद्ध धर्माला पुनरुज्जीवन देण्याचे महत्वाचे काम विसाव्या शतकाच्या मर्ध्याधात डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी केले. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या मनात केळुसकर शिक्षकांनी दिलेल्या बौद्ध चरित्र पुस्तकामुळे बौद्ध धर्माची बीजं बालपणापासून रुजत गेली. डॉ. बाबासाहेबांनी बौद्ध धर्माचा सखोल अभ्यास केला आणि त्यांनी बौद्ध धर्मातील तत्त्वज्ञानाचे विश्लेषण केले. हिंदू धर्मातील जातियता, विषमता काहीही केले तरी संपत नाही हे कळल्यावर डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी १३ ऑक्टोबर १९३५ रोजी नाशिकजवळील येवला येथे धर्मांतराची घोषणा केली. शेवटी १४ ऑक्टोबर १९५६ रोजी लाखो अनुयायांसोबत बौद्ध धर्म स्वीकारला. त्यांनी केलेला बौद्ध धर्माचा स्वीकार ही भारतीय इतिहासात क्रांतिकारक घटना म्हणून नोंद झालेली आहे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी बौद्ध धर्माच्या पुनरूज्जीवनात महत्त्वपूर्ण योगदान दिले आहे. त्यांनी बौद्ध धर्माला सामाजिक न्यायाचे प्रतीक म्हणून सादर केले आणि दलित व इतर वंचित समुदायांना या धर्मात आकर्षित केले. त्यांच्या या प्रयत्नांमुळे बौद्ध धर्माचा प्रसार झाला आणि या धर्माला एक नवीन दिशा मिळाली. डॉ. बाबासाहेबांनी बौद्ध धम्माच्या माध्यमातून सामाजिक सुधारणा घडवून आणण्याचा प्रयत्न केला. त्यांनी बौद्धमय भारताचे स्वप्न पाहिले होते. पण ६ डिसेंबर १९५६ ला त्यांचे महापरिनिर्वाण झाले. यामुळे डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर यांचे भारत देशाच्या बाहेर बौद्ध धर्माचाप्रचार व प्रसार करायचे कार्य राहून गेले.
तरीही आज आपण पाहिले तर हिंदू धर्मानंतर भारतात व परदेशात बौद्ध धर्माची लोकसंख्या मोठ्या प्रमाणात वाढली आहे. बौद्ध धर्मातील समाजाने पाली भाषाला पुनरूज्जीवीत केले आहे. भारतातील काही भाषांसारखा अभिजात भाषेचा दर्ज्रा तिला प्राप्त करून दिला आहे. आज शाळेतील प्रवेश फॉर्मवर बौद्ध धर्माचा रकाना पहायला मिळत आहे. बौद्धधर्मियांच्या आर्थिक स्थितीत खूप बदल झाला आहे. अन्याय अत्याचार झाला तर रस्त्यावर येऊन आपल्या न्याय्य हक्कांसाठी लढायची तयारी हा धर्म ठेवत आहे. हे परिवर्तन घडवून आणले ते फक्त डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी. म्हणून त्यांनाही हया प्रसंगी विनम्र अभिवादन. - डॉ. श्रीकृष्ण दिगंबर तुपारे
