उन्हाळ्यात शाळा : गुणवत्तावाढ की मानसिक दमन?
उन्हाळी सुट्टी हा विद्यार्थ्यांच्या सृजनशीलता आणि स्वतंत्र विचारसरणीला चालना देणारा काळ असतो. सुट्टीतील खेळ, प्रवास, कुटुंबासोबत घालवलेला वेळ, नवनवीन गोष्टी शिकण्याचा आनंद यामुळे विद्यार्थ्यांची बौद्धिक वाढ होते. पण जर त्यांना हा वेळ न देता परत वर्गखोल्यांमध्ये बसवले गेले, तर त्यांच्या नैसर्गिक उत्साहावर मर्यादा येईल का, यावर विचारमंथन व्हायला हवे.
विद्यार्थ्यांच्या सर्वांगीण विकासासाठी शिक्षण जितके महत्त्वाचे आहे, तितकीच विश्रांती आणि मानसिक ताजेतवानेपण देखील आवश्यक असते. शालेय शिक्षण हे विद्यार्थ्यांच्या बौद्धिक, सामाजिक आणि मानसिक वाढीसाठी आवश्यक असून, त्यात विश्रांतीच्या काळाचाही समतोल असणे महत्त्वाचे आहे. पारंपरिक शिक्षण पद्धतीत उन्हाळी सुट्टी ही विद्यार्थ्यांसाठी एक विश्रांतीचा आणि नवचैतन्य निर्माण करणारा काळ मानला जातो. मात्र काही वेळा शैक्षणिक संस्थांनी गुणवत्तावाढीच्या नावाखाली उन्हाळी सुट्टी रद्द करून विद्यार्थ्यांना शाळेत बोलावण्याचा निर्णय घेतला जातो. या पार्श्वभूमीवर, हा निर्णय योग्य आहे की नाही, याचा विचार करण्याची आवश्यकता आहे. विद्यार्थ्यांना अधिकाधिक शिक्षण देण्याच्या उद्देशाने उन्हाळी सुट्टीतही त्यांना शाळेत बोलावले गेले, तर त्याचा त्यांच्यावर मानसिक व शारीरिक ताण पडतो का? हा निर्णय विद्यार्थ्यांची शैक्षणिक गुणवत्ता वाढवतो, की त्यांच्या नैसर्गिक वाढीला आणि मानसिक स्वास्थ्याला धोका निर्माण करतो? या प्रश्नांचा सखोल विचार करणे गरजेचे आहे.
शालेय शिक्षण ही केवळ परीक्षा पास होण्यासाठी किंवा गुण मिळवण्यासाठी दिली जाणारी माहिती नसून, ती एक व्यापक जीवनशैली आहे. विद्यार्थी शिकताना त्यांच्या मानसिक व भावनिक गरजांचा विचार केला गेला पाहिजे. संथ आणि सक्तीच्या अभ्यासामुळे गुणवत्ता वाढेल का, की विद्यार्थ्यांची शिकण्याची नैसर्गिक गती मंदावेल? याचा तपास करणे गरजेचे आहे.
उन्हाळी सुट्टी हा विद्यार्थ्यांच्या सृजनशीलता आणि स्वतंत्र विचारसरणीला चालना देणारा काळ असतो. सुट्टीतील खेळ, प्रवास, कुटुंबासोबत घालवलेला वेळ, नवनवीन गोष्टी शिकण्याचा आनंद यामुळे विद्यार्थ्यांची बौद्धिक वाढ होते. पण, जर त्यांना हा वेळ न देता परत वर्गखोल्यांमध्ये बसवले गेले, तर त्यांच्या नैसर्गिक उत्साहावर मर्यादा येईल का, हा एक गंभीर प्रश्न आहे.
या लेखाच्या माध्यमातून उन्हाळी सुट्टीचे महत्त्व, ती रद्द केल्यास विद्यार्थ्यांवर होणारे परिणाम, आणि शैक्षणिक गुणवत्ता वाढवण्याचे पर्यायी मार्ग याचा सखोल विचार केला जाईल. विद्यार्थ्यांच्या मानसिक आरोग्याचा विचार न करता त्यांना उन्हाळ्याच्या कडाक्यात शाळेत बोलावणे योग्य आहे का? याचा आपण तपशीलवार आढावा घेऊ.
उन्हाळी सुट्टीचे महत्त्वः
१. शारीरिक आणि मानसिक पुनर्भरणः
वर्षभर सातत्याने अभ्यास करताना विद्यार्थ्यांवर मानसिक आणि शारीरिक तणाव येतो. उन्हाळी सुट्टी त्यांना हा तणाव दूर करण्याची संधी देते.
सुट्टीत खेळ, छंद, प्रवास आणि नवीन गोष्टी शिकण्याची संधी मिळते, ज्यामुळे मेंदूला नवीन उर्जा प्राप्त होते.
२. निर्बंधमुक्त आणि स्वाभाविक शिक्षणः
अभ्यासक्रमाच्या कक्षा ओलांडून मुले विविध उपक्रमांत सहभागी होऊ शकतात.
उन्हाळ्यात कुटुंबासोबत वेळ घालवणे, पारंपरिक खेळ खेळणे, ग्रंथालयात जाणे, कला आणि संगीतासारख्या क्षेत्रांमध्ये रस वाढवणे यासाठी वेळ मिळतो.
३. सर्जनशीलता आणि आत्मनिर्भरताः
मुले स्वबळावर नवनवीन गोष्टी शिकतात.
स्वयंपाक, हस्तकला, छायाचित्रण, कथालेखन यांसारख्या कौशल्यांचा विकास होतो.
उन्हाळी सुट्टीत शाळा सुरू ठेवण्याचे संभाव्य तोटेः
१. विद्यार्थ्यांवरील मानसिक तणावः
शाळा सतत सुरू राहिल्यास विद्यार्थ्यांना विश्रांती मिळत नाही, त्यामुळे त्यांचे मानसिक आरोग्य बिघडू शकते.
सतत अभ्यासाच्या दडपणामुळे नावीन्याची भावना हरवते आणि शिक्षण केवळ परीक्षा पास होण्यासाठीचे साधन ठरते.
२. शारीरिक आरोग्यावरील परिणामः
उन्हाळ्यात तापमान खूप वाढत असल्याने विद्यार्थ्यांना उन्हाचा त्रास होऊ शकतो.
दुपारच्या वेळेत प्रवास करणे आणि उन्हात शाळेत बसणे त्यांच्यासाठी धोकादायक ठरू शकते.
३. कौटुंबिक आयुष्य आणि समाजजीवनावर परिणामः
सुट्टीतील वेळ कुटुंबासोबत घालवणे मुलांच्या भावनिक आणि सामाजिक विकासासाठी महत्त्वाचे असते.
सतत शाळा सुरू ठेवल्यास विद्यार्थ्यांना कुटुंबीय आणि नातेवाईकांसोबत वेळ घालवण्यासाठी संधी मिळणार नाही.
४. गुणवत्तेत अपेक्षित वाढ होईल का?
शिक्षण हे गुणवत्ता वाढवण्याच्या दृष्टीने केवळ पुस्तकी ज्ञानावर आधारित नसते.
विद्यार्थ्यांना अनुभवाधारित शिक्षणाची गरज असते, जे केवळ शाळेच्या वातावरणात मिळणे शक्य नाही.त्यामुळे उन्हाळी सुट्टीतही शाळा चालू ठेवल्याने गुणवत्तेत मोठी वाढ होईल, असे ठामपणे सांगता येत नाही.
शैक्षणिक गुणवत्ता वाढवण्याचे पर्यायः
जर विद्यार्थ्यांची गुणवत्ता वाढवायची असेल, तर पारंपरिक पद्धतीऐवजी नवीन मार्गांचा अवलंब करता येईल. उन्हाळी सुट्टीत अनिवार्य शाळेऐवजी विद्यार्थ्यांना ऑनलाईन कोर्सेस, वाचन कार्यक्रम किंवा सर्जनशील कार्यशाळांमध्ये सहभागी करून घेता येईल. सुट्टीतील वेळ विद्यार्थ्यांना स्वतःचे छंद जोपासण्यासाठी, नवीन कौशल्ये आत्मसात करण्यासाठी वापरता येईल. पर्यावरणीय अभ्यास, ग्रामीण भागातील संशोधन, इतिहासाची क्षेत्रभेट, विज्ञान प्रकल्प यांसारख्या गोष्टींचे आयोजन करता येईल.
उन्हाळी सुट्टीत शाळा चालू ठेवणे हा गुणवत्तावाढीचा प्रभावी उपाय नाही. शिक्षण हा मेंदूला सक्तीने लावायचा नव्हे, तर तो अनुभवायचा आणि आनंद घ्यायचा विषय आहे. सतत अभ्यास करून गुणवत्ता वाढत नाही, तर ती नाविन्यपूर्ण शिक्षणाने, अनुभवाने आणि स्वानुभवातून मिळते. त्यामुळे विद्यार्थ्यांना सुट्टीतही शाळेत बोलावणे हा मानसिक दमण ठरेल आणि त्यांच्या नैसर्गिक वाढीस बाधा आणेल. शिक्षणाची गुणवत्ता वाढवण्यासाठी बालमानसशास्त्राच्या दृष्टीने विद्यार्थी-केंद्रित धोरण आखणे गरजेचे आहे. - डॉ. आशा अशोक ब्राह्मणे
