लघुलेखक : कलात्मकतेची किमया !
स्टेनोग्राफी हे अद्वितीय प्रकारचे ज्ञान आहे. ज्याचा वापर स्टेनोग्रफर फक्त काही शब्द आणि विशिष्ट कोड वापरून जटिल भाषा किंवा लांबलचक विधाने तयार करण्यासाठी करतात. त्याचे दुसरे नाव लघुलेख आहे, त्यांच्या अविश्वसनीय कोडिंग कौशल्यांचा आणि टंकलेखन यंत्र किंवा संगणक वापर करून, लघुलेखक कमी शब्दात लांबलचक भाषण लिहू शकतात.
सर आयझॅक पिटमन यांना आधुनिक स्टेनोग्राफीचे जनक मानले जाते. त्यांच्या वाढदिवसानिमित्त ‘स्टेनोग्राफर दिन' साजरा केला जातो. स्टेनोग्राफी ज्याला इंग्रजीमध्ये शॉर्टहँड म्हणून ओळखले जाते, तेच स्टेनोग्राफरचे कार्य आहे. स्टेनोग्राफर हे सरकारी विभाग आणि मंत्रालयामध्ये सामान्य आणि प्रशासकीय कर्तव्ये पार पाडतात. न्यायालये, संस्था, महाविद्यालये किंवा फार कमी वेळात, वक्ता जे भाषण देतो ते रेकॉर्ड करण्यासाठी स्टेनोग्राफर, टंकलेखन यंत्र किंवा संगणक वापरले जाते. तसेच प्रत्येक परिस्थितीत जेव्हा एखाद्याचे भाषण लिहिणे किंवा रेकॉर्ड करणे आवश्यक असते तेव्हा स्टेनोग्राफरची गरज भासते. स्टेनोग्राफरची गरज दिवसेंदिवस वाढत आहे, त्यांच्याकडे विशेष टायपिंग कौशल्य असते. ते अद्वितीय चिन्हांच्या सहाय्याने बोललेले उच्चार संक्षिप्त स्वरूपात रेकॉर्ड करतात. सरकारी पदांसाठी स्टेनोग्राफर निवडण्यासाठी कर्मचारी निवड आयोगचा वापर केला जातो. त्यांच्याकडे न्यायालये, सरकारी इमारती इत्यादींमध्ये सव्रााधिक रोजगाराचे पर्याय आहेत.
स्टेनोग्राफर कसे बनायचे? हे शिकण्यापूर्वी एक उदाहरण म्हणजे स्टेनोग्राफर ज्यांच्याकडे अद्वितीय प्रकारचे ज्ञान आहे. ज्याचा वापर ते फक्त काही शब्द आणि विशिष्ट कोड वापरून जटिल भाषा किंवा लांबलचक विधाने तयार करण्यासाठी करतात. त्याचे दुसरे नाव लघुलेख आहे, त्यांच्या अविश्वसनीय कोडिंग कौशल्यांचा आणि टंकलेखन यंत्र किंवा संगणक वापर करून, लघुलेखक कमी शब्दात लांबलचक भाषण लिहू शकतात. मान्यताप्राप्त विद्यापीठातून बॅचलर पदवी मिळविण्यासाठी प्रथम उच्च माध्यमिक शाळा प्रमाणपत्र परिक्षा उत्तीर्ण असणे आवश्यक आहे. त्यानंतर कोणताही कोर्स करून पदवी प्राप्त करू शकतात. कर्मचारी निवड आयोगच्या स्टेनो परीक्षेसाठी तयार होण्यासाठी पदवी पूर्ण करताना टायपिंगचा वेग आणि अचूकता सुधारण्यावर लक्ष केंद्रित केले पाहिजे. स्टेनो परीक्षा उत्तीर्ण होण्याबद्दल अधिक जाणून घ्यायचे असल्यास कोणत्याही कर्मचारी निवड आयोगच्या कोचिंग सेंटरमध्ये जावे. कोचिंग ही नक्कीच चांगली कल्पना आहे, कोचिंगमध्ये समाविष्ट असलेल्या विषयांची नोंद घेणे परीक्षेदरम्यान खूप उपयुक्त ठरतील, कोणतीही सामग्री चुकणार नाही याची खात्री करण्यासाठी दररोज वर्गात जाऊन पूर्ण तयारी करावे.
शैक्षणिक आवश्यकता ही कोणत्याही अभ्यासक्रमाची सर्वात महत्त्वाची बाब आहे. जर आपण स्टेनोच्या आवश्यकतेबद्दल बोलत आहोत, तर किमान आवश्यकता म्हणजे बारावी पास; पदवी आवश्यक आहे, पदवी प्राप्त केल्यास विद्यार्थ्याला विशिष्ट भूमिकांसाठी अधूनमधून फायदे मिळतात. स्टेनोग्राफर बनण्यास इच्छुक असलेल्यांना अनेक कोर्सेस ऑफर केले जातात आणि जे पूर्ण करतात त्यांच्याकडे इतर अर्जदारांपेक्षा जास्त नोकरीची शक्यता असते. आज अनेक पॉलिटेक्निक कॉलेजद्वारे व्यवस्थापित औद्योगिक प्रशिक्षण संस्था (संगणक विज्ञान/माहिती तंत्रज्ञान) मधील संबंधित अभ्यासक्रम किंवा भारतीय तांत्रिक संस्थेतील अभ्यासक्रम अनेक एक वर्षाचे अभ्यासक्रम ज्यात स्टेनोग्राफी, टायपिंग इ. कार्यक्रमांचा समावेश आहे.
उमेदवारांनी लेखी परीक्षा उत्तीर्ण होणे आवश्यक आहे. ज्यामध्ये सामान्य ज्ञान, सामान्य इंग्रजी, हिंदी, सामान्य गणित आणि तर्क समस्या समाविष्ट आहेत. प्रवेशयोग्य असलेल्या अनेक ऑनलाइन सराव परीक्षांपैकी एक घेऊन उमेदवार या प्रश्नांच्या तयारीसाठी तयार होऊ शकतात. उमेदवारांच्या श्रुतलेखन, प्रतिलेखन आणि टायपिंग कौशल्यांचे मूल्यमापन कौशल्य परीक्षेचा भाग म्हणून केले जाते. स्टेनोग्राफर ग्रेड ‘सी' आणि स्टेनोग्राफर ग्रेड ‘डी' पदांसाठी अर्जदारांनी इंग्रजी किंवा हिंदी मध्ये प्रति मिनिट १०० शब्द टाइप करणे आवश्यक आहे.
पुष्कळ विद्यार्थ्यांना प्रश्न पडतो की स्टेनोग्राफर किती वेगवेगळ्या प्रकारचे आहेत, म्हणून स्पष्ट करतो की, ते सर्व एकाच प्रकारचे असले तरी त्यांच्या भाषा बदलू शकतात. दोन भिन्न प्रकारचे स्टेनोग्राफर समजून घेण्यास सक्षम होण्यासाठी, दोन्ही भाषांसाठी लघुलेखन नियुक्त करणे आवश्यक आहे. स्टेनोग्राफर किंवा शॉर्टहँड टायपिस्टची टायपिंगची गती खूप वेगवान असली पाहिजे कारण त्यांना विशेषतः या नोकऱ्यांसाठी नियुक्त केले जाते. किमान ८० शब्द प्रति मिनिट त्यापेक्षा जास्त किंवा ८० शब्द प्रति मिनिट असणे आवश्यक आहे.
स्टेनोग्राफर म्हणून काम करायचे असल्यास, स्टाफ सिलेक्शन कमिशन किंवा एसएससी परीक्षा उत्तीर्ण करणे आवश्यक आहे. या परीक्षेत चांगली कामगिरी करण्यासाठी, पुरेशी तयारी केली पाहिजे. उमेदवाराला माहिती आहेच की, परीक्षेचे स्वरूप आणि त्यात यशस्वी व्हायचे असेल तर त्यातील प्रश्नांचा समावेश असलेल्या विषयांची माहिती असणे महत्त्वाचे आहे. त्यामुळे स्टेनोग्राफर परीक्षेत विचारले जाणारे प्रश्न जाणून घेण्यासाठी व स्वतःच्या फायद्यासाठी इंटरनेट वापरू शकता. यासह स्टेनोग्राफरच्या पदासाठी तयार होण्यासाठी आधीच्या परीक्षांचे पुनरावलोकन केले पाहिजे कारण, सामान्यतः, पूर्वीच्या परीक्षांमधील प्रश्न इतर पदांसाठी देखील विचारले जातात. त्यामुळे आधीच्या परीक्षांचे काळजीपूर्वक पुनरावलोकन करावे.
स्टेनोग्राफर होण्यासाठी तुम्ही आधी वेळापत्रक बनवावे. कारण असे केल्याने तुम्हाला कोणत्या दिवशी कोणत्या विषयांचा अभ्यास करायचा आहे हे कळू शकेल. हे तुम्हाला स्टेनोग्राफर परीक्षेच्या प्रश्नांशी संबंधित सर्व विषयांची पुरेशी तयारी करण्यास सक्षम करेल. याव्यतिरिक्त स्टेनोग्राफर होण्यासाठी तुम्ही तुमच्या घराजवळील कोणत्याही प्रतिष्ठित कोचिंग सुविधेची मदत घेऊ शकता. तुमच्या घराजवळ प्रतिष्ठित कोचिंग सुविधा नसेल, तरीही तुम्ही यु-टयुब वापरून ऑनलाइन अभ्यास करू शकता. कारण आजचे तंत्रज्ञान खूप प्रगत आहे. आजकाल अशी असंख्य यु-टयुब चॅनेल आहेत जिथे केवळ स्टेनोग्राफरच नाही तर इतर परीक्षांची तयारी देखील केली जाते.
जर तुम्ही लहान हाताचा सराव करून स्टेनोग्राफी शिकत असाल तर तुम्हाला पटकन टाइप करता आले पाहिजे. त्यामुळे तुमच्याकडे रोजगाराचे अनेक पर्याय आहेत. केंद्र सरकार आणि राज्य सरकार दरवर्षी अनेकदा स्टेनोग्राफरसाठी पदे उघडतात. व्यावहारिकदृष्ट्या प्रत्येक विभागात स्टेनोग्राफरची आवश्यकता असते. एसएससी स्टेनोग्राफर चाचणीचे व्यवस्थापन करते. उमेदवार ही परीक्षा उत्तीर्ण झाल्यास सरकारसाठी स्टेनोग्राफर म्हणून काम करू शकतो. आवडीनुसार बँकिंग, म्युनिसिपल गव्हर्नमेंट, रेल्वेमार्ग आणि संरक्षण क्षेत्रात स्टेनोग्राफर म्हणून काम करू शकतो. याव्यतिरिक्त कोर्टरूम, मोठ्या खाजगी कंपनी इत्यादींमध्ये स्टेनोग्राफर म्हणून काम करता येते. तरीही मोठ्या खाजगी संस्थांना पदवीनंतर स्टेनोग्राफी अभ्यासक्रम पूर्ण करणे आवश्यक आहे. परिणामी बारावी ग्रेड डिप्लोमा प्राप्त केल्यानंतर उमेदवार सरकारी नोकऱ्यांसाठी अर्ज करू शकतो.
स्टेनोग्राफी अशी एक जादुई कला,
जी एका सामान्य व्यक्तीला स्टेनोग्राफर बनवते...
मजाल कुणाची की त्याने लिहिलेलं दुसरं कुणी वाचून दाखवेल.
कधी कधी तर स्वतःच तो बुचकळ्यात पडतो की,
their लिहिलंय की there
आडव्या उभ्या, लाईट-डार्क रेषांशी खेळतांना
त्याची उडणारी तारांबळ बघण्यासारखी असते..
रेषेच्या वर, खाली आणि मध्ये लिहिल्यावर बदलणारा शब्द आणि
त्याचा अर्थ नेहमीच त्याच्याशी लपंडाव खेळत असतो....
त्यातही तो इंग्लिश आणि मराठी दोन्ही शिकत असेल, तर काही विचारायलाच नको....
पण जिद्द आणि सततचा सराव, त्याला परफेक्ट बनवतो....
लघुलेखकाचा रुबाबही काही न्याराच असतो,
कारण त्याच्यासारखा केवळ तोच असतो...
म्हणूनच इतरही सहकारी विशेषतः
लिपिक वर्गीय कर्मचाऱ्यांच्या ईर्षेचं तो कारण ठरतो.
-प्रविण बागडे
