महापालिकेच्या रुग्णांना नकार. रेफर रुग्णाला दारात अडवलं... फोर्टिसच्या बेपर्वाईला मनसेची चपराक
ग्रंथालयीन सेवासुविधांच्या उन्नतीसाठी कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा वापर (राष्ट्रीय ग्रंथपाल दिन विशेष १२ ऑगस्ट )
जीवनाच्या विकासाचा मुख्य आधार शिक्षण आहे आणि त्या शिक्षणाचा मुख्य पाया ग्रंथालये आहेत, विकसित ग्रंथालये शिक्षणाला बळकट करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावतात. जगभरात ग्रंथालये चांगली विकसित झाली आहेत, आता ई-पुस्तके आणि सर्व प्रकारचे ई-साहित्य इंटरनेटद्वारे सर्वत्र सहज उपलब्ध आहे. डिजिटल आणि व्हर्च्युअल ग्रंथालयांची मागणी सतत वाढत आहे. आपल्या देशातील अनेक उच्च शिक्षण संस्था, महागड्या खाजगी शैक्षणिक संस्थांच्या देखील ग्रंथालये चांगल्या प्रकारे विकसित होऊन वाचकांना सर्वोत्तम सेवा देत आहेत.
एआय क्रांती नुकतीच सुरू झाली आहे, ज्याचा परिणाम ग्रंथालयांवरही झाला आहे, म्हणजेच ग्रंथालय उन्नतीसाठी कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा वापर केला जात आहे. देशातील ग्रंथालय शास्त्राचे जनक म्हणून ओळखले जाणारे पद्मश्री डॉ. एस.आर. रंगनाथन यांची जयंती १२ ऑगस्ट रोजी राष्ट्रीय ग्रंथपाल दिन म्हणून साजरी केली जाते. ग्रंथालयांचा चांगला विकास, उत्तम सेवा-सुविधा आणि प्रत्येक वाचकाला पुस्तक आणि प्रत्येक पुस्तकापर्यंत सहज उपलब्धता हे ग्रंथालयाचे निष्पक्ष धोरण आहे. पद्मश्री डॉ. एस.आर. रंगनाथन यांनी दिलेले ग्रंथालय शास्त्राचे पाच नियम कृत्रिम बुद्धिमत्तेद्वारे अधिक चांगल्या प्रकारे पाळले जाऊ शकतात. पुस्तके वापरण्यासाठी आहेत, प्रत्येक वाचकाला त्याचे पुस्तक मिळाले पाहिजे, प्रत्येक पुस्तकाला वाचक मिळाला पाहिजे, वाचकांचा वेळ वाचला पाहिजे आणि ग्रंथालय ही एक विकसित होणारी संस्था आहे. हे नियम ग्रंथालयांच्या सुलभतेचे महत्त्व, वापरकर्त्यांच्या आवश्यकता आणि त्यांच्या विकसनशील स्वरूपावर भर देतात. एआयचा वापर आता अनेक क्षेत्रांमध्ये खूप प्रभावीपणे केला जात आहे, आर्टिफिशियल इंटेलिजेंस माहिती क्षेत्रात बदल घडवून आणत आहे आणि ग्रंथपालांच्या पारंपारिक कार्याला एक नवीन रूप देत आहे. शैक्षणिक आणि संशोधन ग्रंथालये त्यांच्या सेवा आणि स्पर्धात्मक फायदा सुधारण्यासाठी नवीन तंत्रज्ञानाचा अवलंब करत आहेत. आर्टिफिशियल इंटेलिजेंस हे याचे मुख्य साधन आहे. वाचकांना प्रगत सेवा पुरविण्यासाठी कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा सक्रिय नेता म्हणून स्वीकार करावा लागेल. हे प्रगत तंत्रज्ञान नक्कीच ग्रंथपालांसाठी नवीन मार्ग उघडेल.इंडेक्सिंग ऑटोमेशन वाचकांना नवीन सामग्री शोधण्यास, विशिष्ट आणि अचूक साहित्य सामग्री प्रदान करण्यास आणि वेगवेगळ्या विषयांमध्ये नेव्हिगेट करण्यास मदत करेल, जे मॅन्युअल इंडेक्सिंगसह सहज शक्य नाही, यामुळे वाचक आणि कर्मचाऱ्यांचा वेळ वाचेल. एकाच विषयावरील कागदपत्रे जुळवणे किंवा समान विषय, उपाय किंवा घटनेचे वर्णन करणारे विभाग जोडणे सहज शक्य आहे. आपण विषयाशी संदर्भानुसार संबंधित हजारो कागदपत्रांच्या सामग्रीची तुलना करू शकतो. एआय जगभरात इंटरनेट वर उपलब्ध असलेल्या साहित्यातून विषयानुसार कागदपत्रे शोधते, त्यांचा अभ्यास करते आणि वाचकांना जलद डेटा प्रदान करते.
एखादे नवीन पुस्तक, जर्नल किंवा इतर साहित्य प्रकाशित झाल्यावर एआय टूल्स वाचकांना सतर्क करू शकतात, तसेच विशिष्ट ग्रंथालय संसाधनांकडे निर्देशित करू शकतात. पुनरावृत्ती होणाऱ्या प्रश्नांची उत्तरे देण्याचा त्रास संपेल, कारण पुनरावृत्ती थांबेल आणि वेळ वाचेल. ग्रंथालयाच्या कामाची गुणवत्ता वाढेल. संशोधनाचे प्रमाणीकरण किंवा पुनर्वापरक्षमता त्याच्या वाचकांच्या संख्येपेक्षा जास्त महत्त्वाचे आहे. कारण केवळ ठोस आणि वैध संशोधनच विस्तृत वाचकवर्गाला पात्र आहे. ग्रंथालय प्रक्रिया आणि डिजिटल संसाधनांमध्ये मशीन लर्निंग लागू केल्याने संग्रह विश्लेषण, व्हिज्युअलायझेशन आणि जतन ऑप्टिमाइझ करता येते आणि सेवांच्या तरतुदीशी संबंधित खर्च कमी करता येतो.एआय ग्रंथालय सेवा वाढवू शकते आणि दक्षता सुधारू शकते, परंतु ते अल्गोरिदमिक पूर्वाग्रह, डेटा सुरक्षा, कॉपीराइट संबंधी काळजी आणि मानवी संपर्काचे संभाव्य विस्थापन याबद्दल देखील चिंता निर्माण करते. एआयकडून कोणीही तथ्ये मिळवू शकते, परंतु त्या तथ्यांचा अर्थ काय आहे, ते कसे जोडतात आणि ते विश्वसनीय आहेत की नाही हे समजून घेणे, यावेळी मानवी कौशल्ये अमूल्य ठरतात. एआय-चालित ऑटोमेशन ग्रंथालय कर्मचारी आणि वाचकांमधील मानवी संपर्क कमी करू शकते, ज्यामुळे ग्रंथालये वापरत असलेल्या वैयक्तिकृत समर्थन आणि मार्गदर्शनावर परिणाम होऊ शकतो. एआयचा वापर चुकीची माहिती निर्माण करण्यासाठी आणि खोटेपणा पसरवण्यासाठी देखील केल्या जाण्याची शक्यता आहे, ज्यामुळे माहितीचा विश्वासार्ह स्रोत म्हणून ग्रंथालयाची भूमिका आव्हानात्मक ठरते.
इंटरनेटवर उपलब्ध असलेल्या माहितीमधून एआय फिल्टर करते आणि गरजेनुसार माहिती सादर करते. ग्रंथालयांनी सर्व वाचकांसाठी एआय-संचालित सेवा उपलब्ध करून देण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे, ग्रंथालयांनी ग्रंथालयाच्या मूल्यांनुसार उपाय विकसित आणि अंमलात आणण्यासाठी ग्रंथपाल, तंत्रज्ञ आणि इतर भागधारकांमध्ये सहकार्याला प्रोत्साहन दिले पाहिजे. जरी एआय ग्रंथालयांना अनेक फायदे देत असले तरी, ते सुरक्षित आहे याची खात्री करण्यासाठी संभाव्य धोके आणि आव्हाने हाताळणे महत्वाचे आहे.
- डॉ. प्रीतम भी. गेडाम
