मानसिक छळात रूपांतरित होणाऱ्या मानसिक खेळात वृध्दी (१० ऑक्टोबर : जागतिक मानसिक आरोग्य दिन विशेष)
एक पुरूष आणि एक स्त्री चांगले मित्र आहेत, दोघांनाही एकमेकांबद्दल आदर आणि कामाचे कौतुक आहे. या परिस्थितीत पुरूष मित्र हा चांगला आणि जबाबदार असतो, जो नेहमी आपल्या महिला मैत्रिणीच्या आनंदाचा, कर्तृत्वाचा विचार करतो. तथापि महिला अधिक स्वार्थी असते आणि पुरुष मित्राचे विचार ऐकण्यात, समजून, जाणून घेण्यात रस घेत नाही. महिला शक्य तितक्या पुरुषांचे लक्ष वेधून घेऊ इच्छिते, अनेक पुरुषांवर ती विनाकारण कौतुकाचा वर्षाव करत असते. सोशल मीडियावर, कामावर आणि इतरत्र तिचे असेच अनेक पुरुष मित्र असतात; ज्यांच्याशी ती सारखीच वागते. याचा अर्थ असा की महिला मित्र प्रत्येक पुरुष मित्रासोबत एक मानसिक खेळ खेळण्याचा प्रयत्न करीत असते.
मानसशास्त्र आपल्याला विचार, भावना आणि वर्तन समजून घेण्यास मदत करते, ज्यामुळे आपला आत्मविश्वास वाढतो आणि आपल्या कमकुवतपणा ओळखण्याची आणि सुधारण्याची क्षमता वाढते. दुसऱ्या व्यक्तीच्या भावना आणि कृतींवर प्रभाव टाकण्यासाठी आणि नियंत्रित करण्यासाठी मनाचे खेळ नेहमीच खेळले जातात. जे एखाद्या व्यक्तीला काही गोष्टी करण्यास भाग पाडतात, कधीकधी नातेसंबंधांमध्ये फायदा मिळवण्यासाठी, आपला कमकुवतपणा उघड न करण्यासाठी, नातेसंबंधात वर्चस्व गाजवण्याची इच्छा असणे, एखाद्याला रस ठेवण्यासाठी, लक्ष वेधण्यासाठी किंवा फसवण्यासाठी मनाचे खेळ खेळले जातात, दुसऱ्या शब्दांत सांगायचे तर, मनाचे खेळ म्हणजे मानसिक हाताळणी. कामाच्या ठिकाणी होणाऱ्या मानसिक खेळांमध्ये अनेकदा छुपे अजेंडे, हाताळणी, शक्तीचा वापर आणि इतर सूक्ष्म मानसिक युक्त्या असतात. भावनिक बुद्धिमत्तेचा अभाव अनेकदा स्वार्थी आणि अदूरदर्शी वर्तनाकडे नेतो. जी व्यक्ती मनाचे खेळ खेळते, जो नियंत्रित करतो, फसवतो किंवा मानसिक अत्याचारात गुंतला असतो, त्याला मॅनिपुलेटर किंवा नार्सिसिस्ट म्हणतात. मनाच्या खेळांचा आपल्या भावनिक आरोग्यावर खोलवर परिणाम होतो. हे काही प्रमाणात ठीक आहे, कारण त्यामुळे नातेसंबंधांमध्ये लवचिकता येते, परंतु सतत असे मनाचे खेळ खेळणे मानसिक छळ ठरते. थेट आणि स्पष्ट संवाद अनेक मनाच्या खेळांना रोखू शकतो. हाताळणीच्या वर्तनावर चर्चा करताना, आपण काय पाहिले आहे आणि त्यामुळे आपल्याला कसे वाटते याबद्दल स्पष्ट असावे.
जागतिक मानसिक आरोग्य महासंघाने २०२५ च्या जागतिक मानसिक आरोग्य दिनाची थीम ”सेवांमध्ये प्रवेश - आपत्ती आणि आपत्कालीन परिस्थितीत मानसिक आरोग्य अशी जाहीर केली आहे. २०० हून अधिक प्रकारचे मानसिक आरोग्य विकार आहेत, ज्यात तणाव विकार, ऑब्सेसिव्ह-कंपल्सिव्ह डिसऑर्डर, सोशल फोबिया आणि सामान्यीकृत चिंता विकार, नैराश्य आणि बायपोलर डिसऑर्डर सारखे मूड डिसऑर्डर आणि इतर समाविष्ट आहेत. आपल्या देशात मानसोपचारतज्ज्ञांची तीव्र कमतरता आहे आणि बहुतेक लोक, मानसिक विकार अनुभवत असतानाही, स्वतःला एक विकार असल्याचे ओळखत नाहीत. शरीराप्रमाणेच, मनाला दररोज व्यायामाची आवश्यकता असते; पोषक वातावरण आवश्यक आहे. आयुष्यात कधीही कोणाची अति सवय किंवा कुणावरही जास्त अवलंबून राहू नका, कारण त्या व्यक्तीच्या जाण्यानंतर किंवा त्यांच्या वर्तनात बदल झाल्यानंतर, आपण भावनिक विघटनाच्या उंबरठ्यावर पोहोचू शकतो.
भावनिक सुरक्षिततेचा अभाव, वर्चस्व किंवा नियंत्रणात असण्याची इच्छा, दुखापत होण्याची भीती किंवा स्वतःच्या असुरक्षिततेचे प्रतिबिंब यासारख्या कारणांमुळे महिला मानसिक खेळ खेळतात. हे डावपेच बचावात्मक असू शकतात किंवा पुरुषाच्या वचनबद्धतेची आणि आकर्षणाची चाचणी घेण्याचा प्रयत्न करू शकतात. काही महिला नकारात्मक भूतकाळातील अनुभवांपासून बचाव म्हणून मानसिक खेळांचा वापर करतात. प्रेम आणि आकर्षण यांच्यातील फरक समजून घेणे महत्वाचे आहे, अन्यथा गैरसमज निर्माण होऊ शकतात आणि नातेसंबंध अनेकदा हिंसक बनू शकतात. कधीही रागाच्या भरात टोकाचे निर्णय घेऊ नका आणि आनंदात कधीही वचने किंवा शब्द देऊ नका, कारण निर्णय कधीही भावनांचा आहारी जाऊन घेऊ नयेत. कोणत्याही नात्याचा पाया विश्वास आणि दोघांचीही भावनिक जवळीक असते. जेव्हा कधी यात अंतर उद्‌भवतो, तेव्हा नात्यांच्या ताकदीवर प्रश्नचिन्ह निर्माण होते.
उदाहरणार्थ, समजा एक पुरूष आणि एक स्त्री चांगले मित्र आहेत, दोघांनाही एकमेकांबद्दल आदर आणि कामाचे कौतुक आहे. या परिस्थितीत, पुरूष मित्र हा चांगला आणि जबाबदार मित्र असतो, जो नेहमी आपल्या महिला मैत्रिणीच्या आनंदाचा, कर्तृत्वाचा विचार करतो. तथापि, महिला अधिक स्वार्थी असते आणि पुरुष मित्राचे विचार ऐकण्यात, समजून घेण्यात किंवा जाणून घेण्यात रस घेत नाही. महिला शक्य तितक्या पुरुषांचे लक्ष वेधून घेऊ इच्छिते, अनेक पुरुषांवर ती विनाकारण कौतुकाचा वर्षाव करत असते. सोशल मीडियावर, कामावर आणि इतरत्र तिचे असेच अनेक पुरुष मित्र असतात ज्यांच्याशी ती सारखीच वागते. याचा अर्थ असा की महिला मित्र प्रत्येक पुरुष मित्रासोबत एक मानसिक खेळ खेळण्याचा प्रयत्न करीत असते. अशी महिला अनेकदा रहस्ये, भ्रम किंवा फसवणुकीच्या दृष्टीकोनाने ग्रासलेली दिसते. अशा परिस्थितीत, पुरुष मित्रांनी अशा महिलांपासून नेहमीच अंतर राखले पाहिजे. अन्यथा, पुरुष मित्र भावनिकदृष्ट्या गुंतू शकतात, अनुचित निर्णय घेऊ शकतात किंवा गैरवापराचा बळी पडू शकतात, ज्यामुळे गंभीर मानसिक आघात होऊ शकतो.
हे फक्त एक उदाहरण आहे, पण प्रत्यक्षात, मानसिक खेळ दररोज आपल्या विचारांवर परिणाम करते. काही लोक जवळीक दाखवतात, काही भावनिकदृष्ट्या धमकावतात किंवा आपल्या भावनांशी खेळतात, काही आपल्याला दोष देतात, काही आपल्याला दिशाभूल करतात, काही सत्य लपवतात आणि आपल्याला खोटेपणा दाखवतात. लोकांच्या शब्दांना मनावर घेऊन आपण स्वतःला कमकुवत सिद्ध करू लागतो. यामुळे आपण सत्य आणि खोटे यांच्यात गोंधळून जातो आणि योग्य निर्णय घेण्यास असमर्थ होतो. बऱ्याच वेळा, सोशल मीडियावर पोस्ट पाहिल्यानंतर लोक आपला राग काढतात. मुले मुलींची बनावट अकाउंट तयार करतात आणि बनावट आयडी वापरून ते चालवतात, जाणूनबुजून भडकाऊ पोस्ट करतात. दिशाभूल करणाऱ्या जाहिराती, नेत्यांचे भाषण, अश्लील सामग्री, राजकीय आणि धार्मिक भावना भडकविणाऱ्या देखील वारंवार पोस्ट केल्या जातात, ज्यावर लोक प्रतिक्रिया देतात आणि मानसिक खेळाचा भाग बनतात.
एखाद्या व्यक्तीने मनावर खेळ खेळल्याची लक्षणे अशी असू शकतात. आपल्याला गोंधळलेले किंवा लाजिरवाणे वाटवणे, आपल्या स्वभावाच्या विपरीत वागविणे, जसे की अचानक शांत होणे किंवा खोल प्रेम दाखवणे, वर्तन लवकर बदलणे, गॅसलाइटिंग किंवा द्वेषपूर्ण प्रशंसा करून आपल्या धारणा हाताळणे, दुसऱ्यांवर दोषारोप ढकलून आपली जबाबदारी टाळणे, ते सतत त्यांचा मूड बदलतात, आणि नियंत्रण राखण्यासाठी माहिती लपवून किंवा त्यांच्या सामाजिक वर्तुळातून आपणास वगळून आपल्याला अंधारात ठेवतात. स्वतःच्या कमकुवतपणा लपवणे आणि थेट काहीही न मागता लक्ष वेधण्यासाठी मनाचे खेळ खेळणे. हे वर्तन सत्ता मिळविण्यासाठी किंवा त्यांना हव्या असलेल्या गोष्टी मिळवण्यासाठी हाताळणीचा एक प्रकार म्हणून काम करते, ज्यामुळे आपल्याला असुरक्षित वाटते किंवा स्वतःवर शंका येते.
मूक व्यवहाराव्यतिरिक्त, मानसिकदृष्ट्या, अनेक मनाचे खेळ आहेत जसे की अपराधीपणा, गॅसलाइटिंग, प्रक्षेपण, पीडितांची भूमिका निभावणे, लक्ष वेधण्यासाठी स्पर्धा, त्रिकोणीकरण, सूक्ष्म हाताळणी, जे टाळले पाहिजे. निरोगी नातेसंबंध आणि आपले मानसिक आरोग्य राखण्यासाठी या सामान्य मानसिक खेळांना ओळखणे आणि सामना करण्याच्या रणनीती विकसित करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. या करिता सीमा निश्चित करणे, उघडपणे संवाद साधणे आणि आपल्या स्वतःच्या गरजांना प्राधान्य देणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे, तसेच लोक तुमची अत्यंत प्रशंसा का करतात आणि आपली हाताळणी का करतात याची जाणीव असणे देखील महत्त्वाचे आहे. चिथावणीला प्रतिसाद देऊ नका, असे करून, आपण आत्मविश्वासाने आणि शांततेने या मानसिक आव्हानांना तोंड देऊ शकतो.
एखाद्याच्या आनंदात आनंदी होणे आणि एखाद्याच्या दुःखात दुःखी होणे हे आता दिसत नाही, जेव्हाकी प्रत्यक्षात या मानवी भावना आहेत. आपण ढोंग आणि खोट्या वर्तनाचा मुखवटा घालून स्वतःची निरागसता संपवली आहे. म्हणूनच मानसिक विकारांमध्ये झपाट्याने वाढ होत आहे, जे थेट शारीरिक आरोग्याला हानी पोहोचवत आहेत. आयुष्य परिस्थितीनुसार तेवढे गुंतागुंतीचे नसते जितके मानव स्वतः बनवतात. नेहमी आपले मन हलके ठेवा आणि नकारात्मक विचारांचे ओझे वाहू नका. स्वतःची काळजी घेण्यास प्राधान्य द्या, नियमित शारीरिक हालचाली करा, संतुलित आहार घ्या आणि पुरेशी झोप घ्या. लोकांकडून जास्त अपेक्षा ठेवू नका. नातेसंबंध मजबूत करा, मित्र आणि कुटुंबासह वेळ घालवा. जे आपल्याला समजून घेतात, आपल्या भावनांना महत्त्व देतात आणि सुख-दुःखात आपल्याला साथ देतात अशा लोकांच्या संपर्कात रहा, जेणेकरून आपल्याला सकारात्मक ऊर्जा मिळत राहील आणि नकारात्मकतेपासून दूर राहता येईल. - डॉ. प्रीतम भी. गेडाम
